Vladimir Prelog je jugoslavensko-švajcarski hemičar koji je 1975. s Johnom W. Cornforthom podijelio Nobelovu nagradu za hemiju za svoj rad na stereohemiji organskih molekula i reakcija.
Najpoznatiji po istraživanjima pravila hiralnosti molekula
Prelog je bio pionir u razumijevanju prostorne strukture molekula, posebno molekula s hiralnim centrima, što je ključno za farmaceutsku kemiju i biologiju. Njegovo istraživanje pomoglo je objasniti kako molekule s istim hemijskim sastavom mogu imati različita svojstva zbog prostorne konfiguracije.
Inače, hiralnost molekula je bitna i za sam život – aminokiseline u živim bićima imaju lijevu konfiguraciju, a nukelinske kiseline desnu.
Stereohemija je proučavanje trodimenzionalnog rasporeda atoma unutar molekula. Prelog je autor pravila imenovanja molekula i njihove “zrcalne” verzije kod hiralnih molekula. To određuje koja će se konfiguracija molekule nazivati “dextra”(D), a koja “lijevo” (L). Također, difrakcijom X-zraka razjasnio je strukturu nekoliko antibiotika.
Vladimir Prelog je rođen u Sarajevu 23. jula 1906. godine u BiH koja je tada bila pod Austro-ugarskom upravom. Njegov otac, Milan Prelog, bio je rodom iz Zagreba i istoričar po struci. Zanimljivo je da je kao 8-godišnji dječak Prelog stajao u blizini mjesta na kojem je u tom trenutku izvršen atentat na Franza Ferdinanda.
Vladimir Prelog: Sarajlija u Cirihu
Školovao se u Sarajevu, Zagrebu, Osijeku i Pragu. Prije izbijanja Drugog svjetskog rata radio je na istraživanjama alkaloida u kakau, na kininu (istraživanje je finansirala Pliva). Radio je i na sintezi organske molekule koja je veoma čvrsta i zove se adamantan, a u suštini je ugljikovodik dijamondoid, odnosno “nanodijamant”.
Na početku Drugog svjetskog rata, na poziv Lavoslava Ružičke, dolazi u Cirih. Najveći dio svoje naučne karijere proveo je u Švicarskoj, na Federalnom institutu za tehnologiju (ETH) u Zürichu, gdje je postao jedna od ključnih figura u svjetskoj hemiji. Upravo tu se počinje baviti hiralnim enantiomerima, ali nastavlja i rad na alkaloidima, kakvi su strihnin i solanin.
Jedan je od autora CIP sistema (Cahn-Ingold-Prelog) koji u organskoj hemiji služi za sistematizaciju i imenovanje stereoizomera. Cahn-Ingold-Prelog pravila (CIP pravila) su skup pravila koja se koriste u organskoj hemiji za određivanje apsolutne konfiguracije hiralnih centara u molekulama, kao i za opisivanje stereohemije dvostrukih veza.
Ova pravila omogućuju precizno i univerzalno opisivanje trodimenzionalne strukture molekula, što je ključno za farmaceutsku hemiju, jer različite stereoizomere mogu imati potpuno različite biološke efekte. Dio su IUPAC pravila standarne nomenklature molekula.
Prelog je uspio dokazati da ne samo atomi ugljika nego i dušika (azot, nitrogen) mogu biti hiralni centar u molekuli, o čemu se nagađalo nekoliko godina.
Preminuo je u Cirihu, 7. januara 1998.
Ovaj tekst je ažuriran 2024.
