Kako je znak X postao međunarodno simbol za nepoznatu? Algebarski znak za nepoznatu, “X” ima vrlo simboličan izgled – podsjeća na dvije prave koje se sijeku u jednoj tački i takvo objašnjenje porijekla znaka X zvuči romantično i još pride povezuje geometriju i algebru, ali nije uvjerljivo.

Znak “X” za nepoznatu prema knjizi A History of Mathematical Notations Floriana Cajoria (str. 381) prvi je upotrijebio René Descartes u svojoj La Géométrie iz 1637. Prije toga su matematičari nepoznate označavali sa cosa (stvar) ili skraćenicom co. dok su poznate označavali sa quantita.

Eh, sad imaju dva bitna momenta u cijeloj ovoj priči sa X.

Prvi je to da je X došlo u jezik Etrušćana (a odatle i u latinski) iz starogrčkog jezika. Ovaj znak se koristio u nekim dijelovima Grčke, primjerice u Arkadiji, za označavanje glasa “k” (zapravo, više je to neko /kh/. Zatim je to slovo postalo standardno slovo grčkog alfabeta, znak za Chi, koje se čitalo kao /'kai/ ili /'ki:/. U latinskoj verziji, /'kai/ je postalo /ks/ odnosno “iks”. U istočnoj verziji, ovaj znak se počeo izgovarati kao /h/, umjesto kao arkadijsko /kh/ i odatle je nastao ćirilični znak za “H”.

Međutim, vratimo se mi na X u matematici.

Drugi bitan momenat u ovoj priči jesu učenjaci sa Istoka. Postoji mnogo indikacija da su nepoznate u algebru došle sa Istoka. Izgleda da su i Kinezi i Hindusi imali oznake za nepozate, a da su arapski učenjaci modificirali indijsku upotrebu i oznake za nepoznate.

Najveću zaslugu za to imao je arapski matematičar Abu Kamil Shuja (str. 379 knjige A History of Mathematical Notations). Abu Kamil je rođen u Egiptu 850., a umro je 930. i pripadao je razdoblju koje nazivamo “Zlatno doba islamske nauke”. Latinizirano ime mu je glasilo Auoquamel. Bavio se jednadžbama i uveo koncept iracionalnih brojeva. Najpoznatije djelo mu je Knjiga o algebri (Book of Algebra – Kitāb fī al-jabr wa al-muqābala). Također, on je među prvima prepoznao važnost rada jednog persijskog učenjaka, Muhammada ibn Musa al-Khwarizmi (780.-850.), latiniziranog kao Algoritmi.

Veza Abu Kamila i jednažbi nedvojbeno upućuje na to da je X imao neke veze sa arapskim jezikom i da je upravo iz arapskog naziv prešao u Evropu. Ovdje su se stvari jako zakomplikovale, pa sam morala potražiti stručnu pomoć poznavalaca arapskog jezika. Hvala Amiri Sadiković što me je uputila na Mr Ramizu Smajić.

Abu Kamil Shuja je koristio izraz za ono što bismo mi sada pisali kao x^5 i to je nazivao “māl māl shayʾ” što bi značilo nešto kao “kvadrat puta kvadrat puta stvar/nešto”. E, tu je mene zainteresirala ova riječ shay’-nešto i obratila sam se Mr Smajić.
I evo šta mi je Ramiza rekla – SHAY’ (bez članova, na arapskom bi se pisalo شيء sa neodređenim članom – SHAY'UN i الشيء sa određenim članom – ESH-SHAY'U, može i “a”i “e”, ali ujednačiti i odabrati koji) znači i “stvar” i “nešto”, a uz određene rječce, apsolutnu negaciju, prijedloge i sl. dobijamo izraze za “ništa”, “malo”, “nikako” .

Prvo slovo u ovoj riječi je “sh” – “šin”. Evropska zemlja najbliža arapskom svijetu bila je Španija. Ali-avaj! – Španci ne poznaju “sh” i ne mogu ga izgovoriti. Također, u španskom jeziku, riječi ne počinju sa “s”, nego sa “es” (npr. España), pa su španski učenjaci pri prevođenju arapskih spisa iz algebre zamijenili ovo “sh” sa onim što im je bilo najbliže: sa “ch”.

“Ch” je glas iz klasičnog grčkog, a označava se sa “X” (da, vratili smo se na “chi” tj. /kai/. Poslije je u prevođenjima na zajednički jezik Evrope – na latinski, ovo grčko “X” postalo je latinsko “X” kod Descartesa. Descartes ga je u nekom obliku našao u nekim germanskim spisima, do kojih je ovaj znak došao gotovo pa sigurno od španskih prevoda arapskih spisa o algebri, preko lingua franca.

Saznala sam i to da danas Arapi, iako u udžbenicima matematike koriste sada već međunarodni simbol “X”, u internim raspravama umjesto “X” pišu “s” što je slovo “sin” u arapskom i vjerovatno ima veze sa SHAY’.

Eto, tako otprilike izgleda ta priča o simbolu X – koji je iz algebre prešao u svakodnevni život, što nije pošlo “za rukom” niti jednom drugom matematičkom znaku u tolikoj mjeri. Pa danas imamo X kao oznaku zakopanog blaga, “Dosije X”, “X-Men”…