Životinjske stanice (epitelne), izvor: Shutterstock


Zahvaljujući tome što su jači i razvijeniji mikroskopi pomogli naučnicima da bolje ispitaju građu ćelija, danas znamo da sve ćelije nisu iste, ali da imaju neke zajedničke osobine. Postoji nekoliko načina razvrstavanja ćelija prema građi.


Eukariotska životinjska stanica. Izvor: vlastiti crtež
 
 
Kada promatramo ćelije pod jakim mikroskopom, vidimo da neke u sebi imaju niz pregrada i tjelašaca, mjehurića, dok druge to nemaju. Ipak, za sve ćelije je zajedničko to što su one odvojene od vanjske sredine jednom pregradom, koju mi zovemo ćelijska membrana ili opna, odnosno, stanična membrana. Baš sve ćelije imaju ovu strukturu, koja štiti ćeliju, ali joj istovremeno i omogućava komunikaciju sa vanjskom sredinom. Preko membrane, u ćeliju ulaze voda, gasovi, razne molekule i preko nje se tvari štetne za ćeliju izbacuju vani ili se produkti ćelije, koji trebaju nekim drugim ćelijama u istom organizmu također izbacuju u transportni sitem organizma, kakav je recimo krvotok.
 




Biljne stanice imaju stanični zid i organele zvane hloroplasti/kloroplasti
 



 
Kada bismo pokušali sistematizirati vrste ćelija, vjerovatno bismo prvo uočili razliku između biljne i životinjske ćelije. One se razlikuju po tome što biljna ćelija, pored membrane, ima još i ćelijski zid, sačinjen od materije zvane celuloza, a koja tim ćelijama daje čvrstoću. Tako biljke mogu rasti uspravno i biti čvrste, iako nemaju skelet. Molekule celuloze su zapravo one molekule koje vidimo kao vlakna u biljkama. Također, biljne ćelije često u sebi imaju određene šupljine, ispunjene sokom. Te šupljine zovemo „vakuole“. Pritisak tečnosti u tim vakuolama biljkama također daje čvrstoću. Zato biljke, ako ih ne zalijevamo, gube tekućinu iz vakuola i svenu. Još se po nečemu biljne ćelije razlikuju od životinjskih – one sadrže mala tjelašca ispunjena zelenim pigmentom kojeg zovemo hlorofil. Ta tjelašca se zovu hloroplasti, „Hloro“ inače znači zeleno. Hlorofil u hloroplastima biljkama služi za fotosintezu, odnosno, pomoću hlorofila biljke uspijevaju iskoristiti Sunčevu svjetlost i stvarati jedinjenja koja su im potrebna za rast i razvoj.


 
Građa eukariotske stanice

 

 




Međutim, osim što se ćelije dijele na biljne i životinjske prema svojoj građi i funkciji, postoji još jedna podjela ćelija prema složenosti građe. Ako bismo pod mikroskopom pogledali neku bakteriju, recimo, uzročnika neke bolesti i ćeliju bilo koje biljke ili životinje, vidjeli bismo da u ćeliji bakterija jedva da ima nekih pregrada i mjehurića dok ćelije biljaka i životinja obiluju tim pregradicama i tjelašcima. Čak, ako bismo dobro pogledali, vidjeli bismo kako biljne i životinjske ćelije imaju jedan region poput kruga, koji je nešto jače obojen. Taj krug je ćelijama veoma bitan, jer se u njemu nalaze tvari bitne za funkciju ćelija. Ovu strukturu, ako postoji u ćeliji, zovemo jedro ili nukleus. Nukleus bi na latinskom značilo „srž“, a ta struktura je važna jer su u njoj smješteni hromosomi, tjelašca koja se sastoje od molekule DNK i bjelančevina, a nosioci su gena – genetičkih informacija za sintezu bjelančevina u organizmu, jedinjanja koja su izuzetno bitna za funkciju, rast, razvoj i razmnožavanje ćelija.


Masa ćelije unutar membrane se zove citoplazma, što bi u prevodu značilo „ćelijska plazma“. Termin plazma ovdje znači da se radi o jednoj žitkoj masi, koja nije ni tekuća ni čvrsta. Možda bi je najbliže bilo uporediti sa bjelancetom jajeta. Ipak, poređenja citoplazme i struktura unutar ćelija/stanice sa jajetom nisu baš najbolja, jer stvaraju iluziju da žumnace jajeta odgovara nukleusu stanice, a bjelance citoplazmi, što je netačno. 

 
 

Međutim, neke ćelije, poput ćelije bakterije Escherichia coli (čitati: ešerihije koli), i svih drugih bakterija nemaju nukleus. Njihova genetička informacija nije skoncentrisana u jednom malom dijelu, nego se nalazi u obliku prstenastog hromosoma slobodno u ćeliji. Također u tim ćelijama nema mjehurića, drugih tvorevina niti unutrašnjih pregrada. Možemo zaključiti da su te ćelije jednostavnije građe od ćelija koje imaju svoj genetički materijal organizavan u jedro.

 

Shema prokariotske stanice – nema organizovanog jedra niti organela. Izvor: Google Play
 
 
Stoga su naučnici podijelili ćelije upravo prema tome imaju li jedro posebno odvojeno u citoplazmi ili nemaju. One ćelije koje imaju takvo jedro zovemo eukariotske ćelije ili eukarioti. “Eu-” bi na starogrčkom značilo „pravo“ ,a „karyon“ znači jedro.

Drugu vrste ćelija, one koje imaju jednostavniju građu i nemaju jedro, odnosno bakterije, naučnici su nazvali prokariotske ćelije ili prokarioti. „Pro“ bi na starogrčkom značilo nešto što je nastalo prije nečega, nešto jednostavnije.  

Eukarioti su veoma raznovrsni – neki od njih su jednoćelijski organizmi, dakle, veoma su jednostavni, ali su opet složeniji od bilo kojeg prokariotskog organizma. Ove eukariotske oblike života koji imaju samo jednu stanicu nazivamo protisti. I biljne i životinjske ćelije, pa tako i naše, ljudske, također su primjeri eukariotskih ćelija. Također  i ćelije gljiva spadaju u eukariotske ćelije.


Postoje i jednostanični eukariotski organizmi – oni također imaju jedro organizovanu u posebnu strukturu i stanične organele
 
 
Međutim, postoje još neki oblici materije koji sadrže jedinjenja kakva postoje u živim bićima, a ne spadaju ni u prokariote niti u eukariote. To su virusi. Za viruse naučnici kažu su acelularni oblici, što znači da to nisu ćelije. „A“ znači da nešto ne postoji, a „celularno“ se odnosi na ćeliju. Virusi se sastoje iz molekule RNK ili molekule DNK (nikako obje), omotane „plaštom“ od neke bjelančevine, kojeg nazivamo kapsida. Zapravo, virusi niti su živa bića niti neživa materija, a mogu opstati samo ako se nađu u ćeliji, gdje onda prepisuju svoju genetičku informaciju i tako se razmnožavaju. Zato kažemo da su virusi paraziti, jer od organizma u čije ćelije uđu, tj. zaraze ih, imaju korist, a sam domaćin ima jedino štetu od virusa.
 
Virusi, poput virusa ebole koji je ovdje prikazan, nisu stanice- to su acelularni oblici. Sastoje se samo od genetičke informacije (DNK ili RNK) upakovane u proteinskih omotač
 

I dosta bakterija također izaziva bolesti, poput tuberkuloze, upale pluće, tetanusa, difterije i drugih, ali ima i bakterija koje su korisne za čovjeka, te tako neki sojevi bakterija vrše mliječnokiselinsko vrenje, proces u kojem se dobija jogurt ili čak čuvaju naš organizam od štetnih bakterija i pomažu nam u varenju kao što su to bakterije koje zovemo zajedničkim nazivom „crijevna flora“. Bolesti izazvane bakterijama liječimo antibioticima. Međutim, antibioticima ne možemo liječiti virusna oboljenja, kakva su prehlada i gripa. Te stoga treba biti oprezan i ne koristiti antibiotike tamo gdje ne treba. 


PS. Ja češće koristim naziv “stanica” nego “ćelija” a ovdje sam namjerno koristila više “ćelija”, ali su oba termina ravnopravna i svako može koristiti šta mu se više sviđa, bar što se mene tiče.