Jedan zanimljiv koncept u nauci i javnom zagovaranju i razumijevanju nauke svakako je „građanska nauka“ (eng. citizen science), odnosno „građanin-naučnik“. To je oblik istraživanja i doprinošenja u prikupljanju podataka koje dobrovoljno rade građani, često i oni koji nemaju formalno obrazovanje u nauci, ali vole nauku i žele doprinijeti naučnim istraživanjima.
- građanska nauka omogućava i onima koji nemaju formalno naučno obrazovanje da doprinose nauci
- građanska nauka je primjer demokratičnog pristupa i otvorenosti nauke
- građanska nauka NIJE komentarisanje na društvenim mrežama naučnih radova i epidemiologije
Citizen Science, odnosno građanska nauka, obuhvata niz razina angažmana: od boljeg informisanja o nauci, javnog zagovaranja nauke,do sudjelovanja u samom naučnom procesu posmatranjem, prikupljanjem ili obradom podataka. Ovi amateri-eksperti, koji bavljenje naukom rade kao hobi zapravo su temelj onoga što je možda najdemokratičniji i najotvoreniji pristup nauci.
Nisu sva naučna polja zgodna da se u njih uključe ljudi koji nisu završili neki naučni studij i ne bave se aktivno nekim naučnim poljem, ali oblasti poput zaštite divljih i ugroženih vrsta, ornitologija, entomologija, astronomija, botanika, mikologija, ihtiologija, pa čak oceanografija i marinska biologija, nauka o stijenama i mineralima jesu polja gdje se građani mogu uključiti i dati neki doprinos.
Nauka je prilično zatvoren sistem: da biste se bavili nekom naučnom oblasti, morate prvo završiti osnovni studij te nauke, zatim napredovati u akademskom smislu. Pod time se ne podrazumijeva samo sticanje viših titula, poput MA, Msc, PhD (doktorat), nego često (mada ne nužno) i napredovanje unutar akademske zajednice – asistentura, docentura, profesura.
U zemljama poput BiH, gdje je malo naučnih instituta, naučna zajednica je skoncentrisana oko univerziteta, a često i sami instituti ne postoje kao odijeljene organizacione jedinice, nego postoje u sastavu fakulteta/univerziteta. Već u Hrvatskoj i Srbiji ima nešto više naučnih instituta, poput Institut Ruđer Bošković, pa tu naučnici nisu ujedno i predavači. Pa i kada neko odbrani doktorsku disertaciju, tu nije kraj priče – da bi bio naučnik, doktorat nije dovoljan, nego se moraju publikovati naučni radovi u kredibilnim naučnim časopisima, a u većini drugih zemalja tu su i postdoktorski studiji, koji u našem regionu ne postoje. Sve ovo znači da je put do toga da se postane naučnik veoma dug, skup i iscrpljujući. Ne možemo naučnikom zvati samo nekoga ko je završio studij određenog naučnog polja, niti smatrati da naučnik ne može biti neko ko ne radi na fakultetu, ali se, primjerice, bavi naučnim istraživanjima za neku kompaniju (farmaceutska, biomedicinska, hemijska industrija, optika, laseri – name it).
Nepostojanje razvijene industrije kojoj naučnici trebaju i koncentracija intelektualnog kadra oko univerziteta, kod nas je doprinijela slici da je naučnik samo neko ko radi na fakultetu. Tako se kod nas u javnosti često smatraju naučnicima i ljekari, koji premda jesu završili studij jedne primijenjene nauke, ukoliko se ne bave naučno-istraživačkim radom i na publikuju radove, ipak nisu naučnici. Ili, također, naučni novinari se percipiraju kao naučnici. Djelimično zbog toga, te uske i često pogrešne percepcije javnosti šta jeste, a šta nije naučnik, koncept građanske nauke u regionu još nije proširen i još uvijek postoji nedostatak angažiranosti javnosti u naučnom istraživanju.
Jer, zaista, komentarisanje na društvenim mrežama o vakcinama i epidemiološkim mjerama nije citizen science i ne može biti. Jednostavno, imamo previše „epidemiologa-građana“ koji najčešće negativno govore o nauci i tumače naučne zaključke, povećavajući nepovjerenje u nauku, a premalo građana istinski uključenih u proces doprinošenja naučnom istraživanju.
Otvorenost i inkluzivnost su najveće vrijednosti koncepta citizen science. Otvorenost da se nauci doprinese čak i onda kada neko nije formalno školovan za neku naučnu oblast, ali voli iskreno nauku. Naravno, čak i građani naučnici moraju imati neka osnovna znanja, koja mogu sticati i/ili proširivati i u samom toku svoje saradnje, primajući upute od eksperata na razne načine (seminari, radionice).
Sama otvorena nauka (Open science) pojam je mnogo širi od građanske nauke. Ovo je jedan cijeli pokret koji nastoji nauku učiniti dostupnijom, kako za građane tako i za samu akademsku zajednicu. Radi se o naporima za povećanje dostupnosti znanja koje se dijeli, koje nije pod tapijom. Recimo, open access časopisi za koje ne morate platiti ponekad ne baš zanemarljivu sumu da bi vam naučni radovi bili dostupni. Također, osim samih časopisa koji rade po principu open access, postoji inicijativa za slobodan, besplatan pristup naučnim publikacijama i radovima.
Konferencija u Budimpešti koju je 2001. godine organizovalo Open society fund bila je presudna u nametanju ovog pitanja u političkoj domeni. Deklaracija nastala na ovoj konferenciji poziva na upotrebu digitalnih alata poput otvorenih arhiva i časopisa s otvorenim pristupom, besplatnih za čitatelje.
Otvorenost nauke jeste i dostupnost sirovih podataka i još nerecenziranih studija na preprint platformama poput medRxiv ili bioRxiv. U ovo spada i pisanje o nauci na popularan način i kreiranje TV emisija i potkasta koji čine znanje i naučna dostignuća razumljivijim onima koji ne dolaze iz neke specifične akademske discipline.
Građanska nauka zapravo je širok je pojam koji pokriva onaj dio Otvorene nauke u kojoj građani mogu sudjelovati u procesu naučnog istraživanja na različite moguće načine: kao posmatrači, kao donatori, u identificiranju slika, fotografisanju (primjerice insekata ili biljaka koje pronađu), analiziranju podataka ili u pružanju samih podataka. To omogućuje demokratizaciju nauke, a povezano je i s angažmanom različitih sudionika i sudjelovanjem javnosti.
Ovisno o svom osobnom interesovanju, vremenu i tehnološkim resursima, građanin odlučuje o načinu sudjelovanja. Može se baviti posmatranjem ptica (birdwatching), fotografiranjem divljine, prikupljanjem podataka o biljnim i životinjskim vrstama određenog lokaliteta, identificiranjem galaksija, asteroida i drugih kosmičkih fenomena, proučavanjem načina na koji se proteini mogu saviti, ili izravnim finansiranjem kao kod mnoštva finansiranja naučnih projekata.
Snaga građanske nauke leži u brojnosti, u snazi naroda – veliki broj ljudi koji iz hobija prikuplja podatke i dijeli ih, omogućava njihovu javnu dostupnost može u nekim sferama pomoći i naučnoj zajednici. Jedan snimak neobičnog noćnog leptira koji se pojavio slučajno možda vodi tome da se utvrdi kako ta vrsta postoji na nekom području na kojem ranije nije identificirana – prosto zato što naučnici imaju ograničene resurse, broj ljudi i vrijeme dostupno da bi pronašli tu vrstu.
Veliki parkovi diljem svijeta zapravo su oaze biodiverizeta i kroz građansku nauku je moguće napraviti inventar vrsta tih parkova. Postoji i koncept „usvajanja“ primjerka neke ugrožene vrste u nekom centru, kada građani doniraju novac za tu životinju, a novac se zapravo usmjerava ne samo za nju, nego zapravo i za istraživanje te vrste, njihovu konzervaciju, rasplodnju i vraćanje u prirodu. Građani naučnici mogu uzimati uzorke vode i tla i slati ih naučnim institucijama na analizu ili davati podatke o tome kako klimatske promjene djeluju na ekosisteme i živa bića u njima.
Jedan od projekata građanske nauke kod nas je pokrenula i profesorica Amna Dervišagić, kada je s učenicama slala kocke u svemir u okviru NASA-inog programa Cubes in Space gdje su slali objekte u svemir i posmarali šta će im se dogoditi u uslovima mikrogravitacije i radijacije.
Još jedan primjer građanske nauke u BiH je Almir Hukić, wildlife fotograf, koji je specijaliziran za fotografiranje ptica.
Praćenje smoga, plastike (pogotovo mikroplastike) ili identifikacija vrsta oblaka su također mogući projekti građanske nauke. Uzorkovanje DNK, primjerice za istraživanje haplotipova, kretanja populacija u medicinske svrhe također bi djelomice spadalo u građansku nauku. Na stranici https://eu-citizen.science/ moguće je naći još takvih primjera projekata građanske nauke u Evropi, kao i na https://www.nationalgeographic.org/idea/citizen-science-projects/.
Ovi ljudi, građani-naučnici, opremljeni svojim pametnim telefonima, DIY (do it yoursef, „uradi sam“) kitovima za uzimanje uzoraka, kompjuterima mogu za relativno kratko vrijeme dati naučnoj zajednici potrebne podatke.
Naravno, postoji mogućnost da ovakva otvorenost nauke dovede do simplifikacije mimo bilo koje mjere nauke, ali i da građani naučnici “sfušere” prilikom prikupljanja podataka. Naravno to je dvosjekli mač i za uključivanja građana u nauku treba ulaganja kako bi se obezbijedile kvalitetne obuke. Građanska nauka može biti dvosjekli mač.
Ekonomska vrijednost ovakvih projekata je iznimna jer ono što ovi ljudi urade na bazi volontiranja i ljubavi prema nauci, zapravo nije nimalo za podcijeniti u smislu utrošenog vremena i komparacije s dnevnicama na nekom projektu.
U članku “Globalne promjene i lokalna rješenja: Iskorištavanje nerealiziranog potencijala nauke o građanima za istraživanje biološke raznolikosti“, Theobald et al, autori su 2015. ispitali 388 jedinstvenih projekata temeljenih na biološkoj raznolikosti. Njihov zaljučak je bio: „Procjenjujemo da u 388 projekata koje smo anketirali volontira između 1.36 i 2.28 miliona ljudi godišnje, iako su razlike velike” i da je “raspon doprinosa po osnovu volonterizma 388 naučnih projekata za građane između 667 miliona i 2.5 milijarde dolara godišnje.”
Naravno, sve to ne dolazi bez rizika. Teško je tačno mjeriti, a moramo uzeti u obzir i da bi građani-naučnici prosto mogli neko mjerenje ili prikupljanje podataka malo i „sfušeriti“. Pronalaženje pravih ljudi, pravih partnera, edukacija, finansiranje projekata koji bi uključili građane također nisu jednostavni.
Ipak, ovo je koncept vrijedan pažnje i trebalo bi uložiti više vremena i sredstava u njegovu popularizaciju, te osmišljavanje projekata građanske nauke.
Još eseja iz serije “Nauka, politika i demokratija”:
Nauka nije apolitična
Da li je nauka demokratična?
Građanska nauka
Naučna i zdravstvena pismenost
Politizacija nauke
Ostale eseje iz ove grupe potražite pod Kategorijom “Nauka i demokratija”
Ovaj tekst je nastao u sklopu projekta “Nauka, politika i demokratija: političnost nauke, naučnost demokratije”, koji provodi UG “Nauka i svijet”. Podržano grantom Fonda Otvoreno društvo BiH i European Endowment for Democracy.
