Žuta boja i njeni pigmenti u slikarstvu imaju dugu, ali i opasnu istoriju. Umjetnici su dugo morali štedjeti na žutoj jer nije bilo dobrih pigmenata.

Pierre la Mure opisuje kako je mladi Henri de Toulouse-Lautrec učio slikanje i da je svaki put kada bi htio dodati malo žute na platno morao ići kod učitelja koji bi mu dao mrvičak boje iz tube. Na cijeni je bilo realistično slikanje po uzoru na Rembrandta gdje preovladavaju zemljani i zagasiti tonovi, slikanje sjenom. Ali – jedna je stvar Rembrandtov genij, a druga to što su nizovi slikara imitirali njegov stil i kolorit. Svijetu je trebalo dodati malo boje.

I onda, kada su stasali, kada nisu primljeni u čuveni Salon, ta generacija impresionista i postimpresionista koji su bili pritisnuti zagasitim tonovima će lansirati boje i koristiće ih nemilice. Neki, poput Vincenta van Gogha, boje će na platno nanositi direktno iz tube, što je zaista bilo rasipništvo i karneval boja. Jednim dijelom, tome je pridonijela i mala hemijska revolucija u sintezi pigmenata, pa su boje postale nešto dostupnije. Drugim dijelom, to rasipanje boja, eksplozije na slikarskom platnu bile su bunt, odgovor na praktično cenzuru boja.

Vincent van Gogh

 

Žuta i narandžasta nisu toliko rijetke u prirodi poput plave. U biljkama se nalaze u obliku pigmenata ksantofila i karotena – nalaze se u plodovima, korijenju, cvjetovima. Međutim, problem s ovim organskim žutim i narandžastim je to što s vremenom oksidiraju, gube jarkost i sjaj. Zato se u umjetnosti koriste mineralni pigmenti koji su postojaniji, ali i rjeđi. I, dok je za narandžasto-crvene i smeđe tonove izbor prilično širok – različiti željezni oksidi u ovom ili onom omjeru prilično zadovoljavaju potrebu za ovim bojama, dotle su sjajne, sunčane žute, i zdrave, jarke narandžaste, priličan problem. 

Tu su nam potrebni spojevi kadmijuma – kadmijum sulfidi ili kadmijum selenidi. Kadmijum je 1817. otkrio Friedrich Stromeyer kao nečistoću cink karbonata. Iste godine ga je otkrio i Karl Hermann. 

Iako je otkriven 1817. godine, proizvodnja kadmijevih pigmenata odgođena do oko 1840. zbog nestašice metala. Prirodni mineral, zeleni ohit, poznat je u prirodi, ali nije korišten za pigmente. Kadmij sulfid se proizvodio s kiselom otopinom kadmijeve soli (bilo hlorida ili sulfata) koja je zagrijavana s plinovitom sumporovodikom dok nije nastao prah. Na taj su način napravljene nijanse u rasponu od limun žute do tamno narandžaste.

Impresija III koncert, Vasilij Kandinski, 1911.

 

Dublje nijanse kadmij žute i narandžaste bile su najtrajnije. Poznato je da svijetle nijanse ovog pigmenta blijede pod utjecajem sunčeve svjetlosti. Svi kadmijevi pigmenti su sjajni, a dublje nijanse imaju najveću snagu nijansiranja. Od polovine 19. vijeka žuti pigmenti od kadmija ulaze u upotrebu u u slikarstvu, ali tek na prelazu vijekova, u doba impresionizma i posebno postimpresionizma i ekspresionizma – žuta doživljava procvat i umjetnici je bogato koriste. Od njih odudara Gustav Klimt, koji je u toku svoje “zlatne faze” koristio listiće pravog zlata za neke od svojih najpoznatijih portreta žena. 

Prije otkrića sinteze kadmijevih žutih pigmenata, kao žuti pigment se koristio auripigment, poznat još i kao “zlato za zaluđene” jer se dešavalo da ga neiskusni tragači za zlatom zamijene za ovaj plemeniti metal. Ali, auripigment nije nimalo bezopasan – to je arsenik sulfid, koj je otrovan, a boja mu je nepostojana. Žuta boja je zaista bila problem za umjetnike.

Auripigment je do 19. vijeka bio umjetnicima jedina dostupna žuta boja, a nije ispunjavao njihove potrebe. Sve do pojave kadmijevih pigmenata, a kasnije i hrom žute te postojanih organskih pigmenata, umjetnici su pokušavali zaobići žutu. I zamislite onda te radosti kada su je se konačno dočepali!

Međutim, ni kadmijum nije nevinašce – to je teški metal koji može dospjeti u vodu i zemljište, a neke biljke ga dobro inkorporiraju u svoj organizam. Recimo, jedna takva biljka je duhan. 

Mark Rothko

 

Iskopavanja kadmijuma – prije svega zato što je potreban za baterije, te iskopavanje drugih metala, poput srebra i olova, a tek onda kadmijuma zbog pigmenta, dovela su do nakupljanja kadmijuma u rijekama koje teku kroz područja rudnika kadijuma. 

1919. godine došlo je do trovanja u japanskoj prefekturi Toyama. U tom području su se ljudi počeli žaliti na bol u kostima, zglobovima. Kosti su omekšavale, a bubrezi otkazivali. Sama bolest je nazvana “itai-itai” što bi značilo “boli-boli bolest”.

Povećana potražnja za sirovinama tokom rusko-japanskog rata i Prvog svjetskog rata, kao i nove rudarske tehnologije iz Evrope, povećale su proizvodnju rudnika. Proizvodnja se još više povećala prije Drugog svjetskog rata. Ali, počevši od 1910. pa sve do 1945. godine, kadmij se oslobađao u značajnim količinama rudarskim operacijama, a bolest itai-itai se prvi put pojavila oko 1912.

Kadmijum se najviše nakuplja u bubrezima, a u njih ulazi vežući se na metalotionein u krvi i putuje do glomerula u bubregu. Nakon što kadmijum uđe u tubule u bubrezima, oslobađa se i nakuplja u bubrežnom korteksu dok ne dosegne toksične razine. Kad kadmijum dosegne opasnu razinu u korteksu bubrega, može deaktivirati enzime ovisne o metalu ili aktivirati kalmodulin, koji ima ulogu u kontrakciji glatkih mišića preko razine kalcijuma.

Nakon što bubrezi dožive opsežna oštećenja, osobe s trovanjem počinju doživljavati oštećenje mišićno-koštanog sistema, zbog poremećaja homeostaze kalcijuma. Ovo mišićno-koštano oštećenje je ono što uzrokuje bol u kostima i deformacije kostiju koji karakterišu itai-itai bolest.

Ali, kadmijum je koristan, ne samo što pomoću njega nastaju umjetnička djela, nego i zato što se koristi u štapovima koji kontrolišu reakcije nuklearne fisije u nuklearnim reaktorima jer upija neutrone.

Za one koji su istraumirani pričom o toksinima, za kraj evo nešto zanimljivo o žutoj umjetnosti: njemački umjetnik Wolfgang Laib slika organskim komponentama – polenom biljaka. Ovako izgleda jedna od njegovih instalacija “Polen lješnjaka” u MoMa:

 

Wolfgang Laib, izvor: MoMa

 

 Slično: Tragedija prusko plavog