Antinauka: rat protiv nauke

Antinauka

Pseudonauka je pozicija koja koristi naučne termine, predstavlja ne-naučne stvari i vjerovanja kao naučne spoznaje. Pseudonauka često zauzima stav kako zvanična nauka, naučna zajednica ne prihvata “spoznaje” pseudonauke jer nije spremna za to, jer je zvanična nauka bliska vladajućim strukturama i da se svaka novotarija i epohalna promjena ismijavaju u zvaničnim krugovima. 

Međutim, osim pseudonauke, postoji i nešto što zovemo antinauka. Za razliku od pseudonauke, koja se predstavlja kao nauka i djelimično koristi naučnu terminologiju, a djelimično izmišljene i besmislene sintagme te imitira naučnu metodu, antinauka je pozicija koja odbacuje nauku i naučnu metodu. Ljudi koji zauzimaju ovu poziciju ne prihvataju da nauka i naučna metoda mogu generirati univerzalno znanje i  tvrde da se pomoću nauke ne može doći do spoznaje. Vrlo često ismijavaju nauku i zajednicu ljudi koja prihvata logiku i naučnu metodu kao oblik objektivne spoznaje nazivajući nauku “scijentizmom”, a naučnike i one koji prihvataju naučnu spoznaju “scijentistima”.

Ovaj pejorativan naziv je pokušaj prikazivanja nauke kao dogme i antinauka insistira upravo na tome – da nauka nije ništa drugo do još jedna dogma. Drugi pejorativan termin, redukcionizam, predstavlja malo suptilniji napad na nauku i naučnike, ali se svodi na isto. Antinauka pokazuje nepoznavanje koncepta nauke i naučnih revolucija, ili, pak, namjerno ignoriše postojanje ovih pojava u ljudskom društvu te iskrivljuje i relativizira epistemološka načela, kako je to radio Paul Feyerabend (epistemološki anarhista, inače Popperov student, umro od tumora na mozgu, pa ćemo probati njegove antinaučne stavove i ludosti pripisati bolesti).

Gledano sa aspekta sociologije i istorije nauke, možemo vidjeti kako je antinaučni pokret nastao kao odgovor na naučni materijalizam te kao romantizmu imanentna potreba da uvijek vidi “nešto više”, stavi duh i emociju iznad materijalnog. Ova romantičarska antinauka odbacuje brojke i mjerenja kao spoznaju ili preciznije, odbacuje glavnu implikaciju nauke – da je stvarno samo ono što je mjerljivo. Broj, broj u nauci je pokazatelj nečega – to nije ni nečije mišljenje, emocija, želja, nego broj. Taj broj može biti neka statistička veličina, poput p-vrijednosti, varijanse, rezultat hi-kvadrat testa ili neko mjerenje. Međutim, postoji i naučni pozitivizam (tj. logički pozitivizam) koji prihvata da mogu postojati fenomeni koji nisu mjerljivi, ali da mora postojati odgovarajuća naučna metoda za istraživanje tih fenomena.

Koje to političke opcije pokazuju izrazitu sklonost antinauci?

Iako bi se na prvu dalo zaključiti da su to desničarske i konzervativne opcije, treba primijetiti da su čak i liberalne i lijeve opcije sklone antinaučnim stavovima. Zbog toga treba izdvojiti nekoliko najvažnijih antinaučnih pozicija i proučiti odnos ljevice/desnice, liberalizma/konzervatizma prema tim stavovima.

Jedna od najočitijih antinaučnih pozicija jeste odbacivanje naučne istine, više puta dokazane, provjerene, provjerljive činjenice da je Zemlja okrugla (ok, nije savršeno okrugla, više je kao jaje). Ova antinaučna struja je poznata po pejorativnom nazivu “ravnozemljaši”, ali nema neki politički značaj. Okuplja ultra-konzervativne grupe, obično bliske religijskom dogmatizmu određenih sekti i one koji vjeruju u teorije zavjera. Sama grupa koja odbija priznati nauku kao mogućnost spoznaje, a pri tome je sklona teorijama zavjera vrlo često predstavlja krugove bliske ultra-desnici, ali o tome nešto poslije. Čak i u sekularnim društvima ove struje se uspijevaju nekako vokalizirati i, zahvaljujući Facebook grupama, imaju priličan poligon za razmahivanje.

Vizija dustabanske Zemlje

Dakle, sa zanemarivanjem “teorije ravne Zemlje”, koja je, izgleda neuništiva tvrdolinijaška struja, ali srećom nema neki utjecaj u sekularnom društvu (uprkos nedavnoj Konvenciji ravnozemljaša za koju su karte koštale 249 eura), treba izdvojiti četiri osnovna antinaučna stava, koja ćemo ovdje nazvati “Četiri jahača antinaučne Apokalipse”:

1. antievolucionisti;
2. antivakseri (antivekseri, protivnici cijepljenja, “avaksi”);
3. anti-GMO aktivisti;
4. odbacivanje naučnog konsenzusa da su klimatske promjene koje se trenutno dešavaju izazvane ljudskom aktivnošću (antropogeni faktor), da su vezane uz povećanu potrošnju fosilnih goriva te da predstavljaju opasnost i po našu vrstu i po živi svijet koji trenutno naseljava Zemlju (eng. “climate-change denialism”)

Durerovi jahači Apokalipse

Postoji još jedna struja prominentnih antinaučnih stavova, a to je protivljenje nuklearnoj energiji, prije svega fuzionim reaktorima. Stavovi za i protiv nuklearne energije su posebno značajni u zemljama koje imaju nuklearke, međutim, kako je jedina nuklearna elektrana u našem bližem regionu Krško, tako ćemo za trenutak zanemariti ovu problematiku.

Antinaučni stavovi koji dolaze sa strane desnice i ultra-konzervativaca obično su vezani za teorije zavjere, mada nisu rijetki ni slučajevi liberala koji zagovaraju teorije zavjere vlada, naročito ako su u pitanju anarhističko-nihilistički krugovi te anarho-kapitalisti.

Ipak, antinaučni stav koji možemo najčvršće povezati sa djelovanjem desnice i ultra-konzervativaca jesu antievolucioni stavovi, uz pokušaje negiranja spoznaja moderne i zvanične kozmologije (recimo, crvenog pomaka) te pokušaje uvođenja alternativnih objašnjenja nastanka čovjeka, Zemlje, Sunčevog sistema i Kosmosa (kreacionizmi mlade i stare Zemlje te različiti tipovi inteligentnog dizajna).

Jednom takvom nastojanju kreacionista, pod poznatom krinkom “teach the controversy” (“podučavajte kontroverzu”) svjedočili smo nedavno u našem regionu, kada je u Srbiji bila aktuelna peticija za uvođenje kreacionističkog učenja u školama i univerzitetima (2). Tu je i slučaj supkulturalne grupe Haruna Yahye (pravo ime Adnan Oktar), islamskog kreacioniste koji, pored toga što piše knjige o inteligentnom dizajnu i kreacinizmu, okuplja gotovo sektaški harem – kult silikonskih ljepotica koje mu plešu trbušni ples.

Međutim, istraživanja pokazuju da je prihvatanje evolucije zapravo vezano uz razumijevanje evolucije: oni koji evoluciju razumiju, prije će je prihvatiti (3). Međutim u tiho desekulariziranim društvima kakvo je naše regionalno, evolucija se tek ovlaš prelazi na nastavi i djeci ona ostaje nejasna. Zapravo, sve se čini da u budućnosti ta djeca kada odrastu, odbace evoluciju.

Uz ovu struju možemo vezati i “climate-change denialism” i često upravo konzervativna desnica želi prikazati kako su svi sporazumi na nivou vlada (poput Pariškog sporazuma) zapravo zavjere ljevičarski okrenutih vlada i supra-nacionalnih struktura (UN, Svjetska zdravstvena organizacija) da bi se minirao kapitalizam.

Primjer jednog takvog medija je PragerU, kanal sa 5-minutnim video lekcijama na određene teme. Sve zvuči edukativno i zanimljivo, ali treba znati da je osnivač PragerU Dennis Prager, bivši voditelj i ultrakonzervativac koji PragerU koristi kako bi disemenirao vrlo upitne sadržaje. Glavni donori PragerU (koji nije nikakav legitiman univerzitet, niti bilo kakav oblik akademske insititucije nego se samo tako zove) su braća Wilks, fracking – milijarderi.

Ono što je zanimljivo jeste da će se, bar na PragerU ujediniti i ultrakonzervativci-desničari i ultraljevičari kada je riječ o GMO. Tako je PragerU za video o GMO pozvao Patricka Moorea, suosnivača Greenpeacea da koliko je god to moguće, ocrni  genetički modificirane organizme i tehnologiju koja stoji iza njih. U tom videu su GMO zapravo prikazani kao zavjera vlada i supra-nacionalnih organizacija koje od nas nešto kriju, a nauka koja stoji iza ove tehnologije je prikazana kao praktično zla.

Zlatna riža je jedan od GMO proizvoda koji bi mogao promijeniti svijet – to je riža koja je modificirana tako da sadrži vitamin A i koja bi mogla spriječiti pojavu sljepoće kod miliona djece u siromašnim krajevima, naročito Azije i Afrike. Problem? Ne sviđa se aktivistima koji se bore protiv GMO! Oni smatraju da je bolje da se ova djeca hrane voćem i povrćem bogatim vitaminom A i karotenom, potpuno izostavljajući činjenicu da ljudi u ovim siromašnim krajevima ne mogu sebi priuštiti voće i povrće! To su ljudi koji praktično jedu samo rižu jer ne mogu sebi priuštiti mrkvu, papaje, paradajz, a naročito si ne mogu priuštiti vitaminske suplemente. Također, ne spominju ni to da jedino riža ima veoma dug rok trajanja dok voće bogato vitaminom A lako trune. Šta su uradili protivnici zlatne riže? Sastali su se u 2 luksuzna hotela u Manili da bi raspravljali kako da zaustave zlatnu rižu i “bore” se za prava seljaka i ekologiju.

Zlatna riža (desno),  izvor Erik De Castro / Reuters

Genetički modificirani organizmi (GMO) su mjesto gdje se ujedinjuje ultra ljevica i ultra desnica: desnica ima antinaučne stavove o ovoj tehnologiji jer je smatra “zavjerom vlada” i “miješanjem u Božije”, dok radikalna ljevica GMO tehnologiju etiketira kao “zavjeru korporacija” i kapitalizma te je predstavlja kao “ne-zelenu” i ne-ekološku opciju uzgoja hrane. Pri tome promovira “organsku” opciju kao “zeleniju” i “nekorporacijsku” iako iza organske proizvodnje stoji mnogo mitova i jak lobi.

Radikalna ljevica nastoji prikazati GMO tehnologiju zlom, štetnom i opasnom po čovječanstvo, ali sa aspekta protivljenja slobodnom tržištu i korporacijama te satanizira biotehnološke kompanije poput Monsanta ili Bayera. Radikalni anti-GMO aktivisti, poput aktivista Greenpeace, u napadima ciljaju i druge kompanije, poput Apple, ali ne u tolikoj mjeri kao Monsanto. Međutim ograničenost radikalnih opcija vidi se u njihovom namjernom ili čak nehotičnom licemjerju: taj isti Greenpeace, koji se bori za okoliš, napao je jedan Apple store tako što su pustili balone – inače “vrlo” ekološki i biorazgradljiv produkt.

Pripadnici lijevih radikalnih pokreta u svojoj propagandi najčešće plaše ljude time da će im patenti na GMO sjeme oduzeti pravo slobodnog izbora sjemenskog materijala, pravo na čuvanje vlastitog sjemena te uništiti autohtone sorte. Pripadnici radikalne antinaučne desnice plaše ljude time da će im GMO i proizvodi od GMO izazvati rak i sterilnost govoreći za GMO da je to sredstvo kojim “svjetska vlada” i “novi svjetski poredak” nastoje kontrolisati broj stanovnika.

Različita propaganda ove dvije krajnosti političkog spektra ipak se ujedinjuje u jednom: ratu protiv nauke. Primjere ovakve propagadne možemo naći na jednom od naj-antinaučnijih portala na internetu, portalu Natural News koji vodi Mike Adams. Praktično sve što pročitate na ovom portalu je spekulacija, fake-news, propaganda, poluvijest i antinauka. Sam portal igra na kartu sličnosti sa imenom jednog od najpoznatijih kredibilnih izvora vijesti iz oblasti nauke, Nature news.

Na našem govornom području treba upozoriti na nekoliko portala koji objavljuju antinaučnu propagandu, a uglavnom su vezani za desnicu, kako onu blisku rusofilskim krugovima, tako i onu koja miriše na NDH i fašizam. To su portali poput Matrix, Novi svjetski poredak, Transformacija svijesti, Dnevno.hr, da nabrojim samo one najpoznatije. Obje ove struje su također sklone i stavovima protiv vakcinacije.

Treća antinaučna struja jesu religijsko-dogmatski krugovi. Ovi krugovi često koriste imperativ religijskih sloboda u sekularnom društvu kako bi poturali neke antinaučne stavove. Međutim, tu se ne radi samo o institucionalnim religijama i sektama, poput Adventista sedmog dana koje promovišu kreacionizam i inteligentni dizajn kao dio svoje agende, nego i o ne-institucionalnim spiritualnim pokretima poput različitih New age praksi i antropozofije. Svi oni kritikuju nauku kao ateističku, materijalističku i redukcionističku filozofiju. I ne samo da kritikuju, nego pokušavaju potkopati pozitivne učinke nauke na društvo.

Organizovana religija u kombinaciji sa radikalnom desnicom često ispoljava suprematističke stavove, favorizujući nacionalno, etničko i tradicionalno, a napadajući u isto vrijeme ono što je racionalno i kosmopolitsko. New age i antropozofija promovišu alternativne medicinske prakse i šarlatanstvo te odbacuju dostignuća moderne medicine, smatrajući ih štetnim. Jedno od dostignuća moderne medicine koji ovi pokreti odbacuju jeste i imunizacija, što e događa putem djelovanja antivakcinalnog pokreta.

Poznat je i pokušaj proturanja kreacionizma u nastavne planove i programe u SAD 1989. godine preko udžbenika Of Pandas and People u kojem je favoriziran koncept inteligentnog dizajna, a udžbenik je došao iz radikalnih kršćanskih krugova. Ovo miniranje sekularnih principa i obrazovanja u sferi prirodnih nauka uvođenjem katehizma na mala vrata je, srećom, prošlo neslavno. Međutim, izbacivanje teorije evolucije iz udžbenika u Turskoj te marginalizacija nastavne jedinice “Evolucija” i “Evolucija čovjeka” time što se evolucija uči kada su učenicima već praktično zaključene ocjene na kraju školske godine ili kroz prećutno preskakanje ovih lekcija u našem regionu su sigurni znaci desekularizacije.

Zapravo, ni sama naučna zajednica ne djeluje dovoljno u borbi protiv antinauke. Ponekad se čini da je naučnicima, uz rijetke izuzetke poput Briana Coxa, Seana Carrolla i Neila DeGrasse Tysona, “ispod časti” da populariziraju nauku. Nedostatak mlađih ljudi u oblasti naučnog novinarstva i popularizacije nauke, ljudi koji će privući mlađe generacije, često je proizvod stava same naučne zajednice da se naučnici u javni diskurs trebaju uključivati tek onda kada su postali “seniori”. Ovakvo razmišljanje društvo osiromašuje za stručnu ekspertizu koja je potrebna da bi se donosile informisane odluke (3).

Reference:

1. Stefaan Blancke, Peter C. Kjærgaard, “Creationism Invades Europe“, Scientific American, October 1, 2016;
2. Jelena Kalinić, “Defend real science in the Balkans“, Nature, 547, 32 (06 July 2017);
3. Amanda Montañez, “People Who Understand Evolution Are More Likely to Accept It“, Scientific American, May 2018;
4. Susana Martinez-Conde, Stephen L. Macknik, Devin Powell, “Scientists Should Speak Out More“, Scientific American, October 1, 2016.