Jonas Salk je bio američki mikrobiolog i virusolog, tvorac prve vakcine protiv dječije paralize.
Danas, većina nas živi u svijetu koji ne strahuje od dječije paralize, a nekada je to bila jedna od glavnih pošasti – ne baš bolest od koje se najviše umiralo, ali zasigurno bolest od koje se najviše strahovalo.
Zaboravili smo na ovu bolest, zahvaljujući vakcinama protiv poliomijelitisa. Za one koji nemaju predstavu kakva je to bolest, više informacija možete pročitati ovdje. Samo u nekim krajevima svijeta postoji divlji polio, ali zdravstveni radnici se bore s nizom nedaća da bi iskorijenili ovu opaku bolest. Danas se koriste dva tipa vakcina protiv dječije paralize – oralna – OPV i to u tzv. bivalentnom obliku, s dva tipa virusa, a koja je atenuirana vakcina, što znači da sadrži živog ali oslabljenog uzročnika i inaktivna, koja sadrži mrtvog uzročnika, u sklopu petovalentne ili šestovaletne vakcine. U krajevima, poput naše regije, gdje ne cirkuliše divlji virus, daje se sada samo inaktivna – IPV vakcina protiv dječije paralize, recimo kao vakcina Pentaxim ili Hexacima.
Jonas Salk je bio američki mikrobiolog i virusolog, tvorac prve vakcine protiv dječije paralize. Zajedno s Albertom Sabinom, koji je stvorio “živu” – atenuiranu vakcinu protiv polia, Jonas Salk je jedan od pionira iskorjenjivanja ove bolesti. Salk je radio na inaktiviranoj vakcini, bojeći se efekata virusa i toga da bi i umrtvljeni virus polia mogao izazvati probleme. Sabinova vakcina je sadržavala sojeve virusa, nazvane upravo “Sabin”, ali je Sabin 2 imao tendenciju da izazove bolest, te je 2016. izbačen i trovalentna atenuirana vakcina protiv polia je tako postala bivalentna.
Jonas Salk je rođen 28. oktobra 1914. u New Yorku, u aškenaskoj porodici – njegov otac je imigrirao u SAD iz Litvanije, a majka iz Minska. Već kao srednjoškolac bio je poznat po tome što je bio perfekcionista i da je upijao znanje kao spužva. Četverogodišnju srednju školu je završio za tri godine. Nakon završetka srednje škole, Salk je pohađao City College u New Yorku, koji je upisao sa 15 godina, a diplomirao je na Univerzitetu New York 1939. godine. Na studiju je odlučio da se neće baviti praktičnom medicinom, nego da mu više odgovara istraživački rad, što u ono vrijeme i nije bilo baš često. Salk je dvije godine internirao u bolnici Mount Sinai, a zatim stekao stipendiju na Univerzitetu u Michiganu, gdje je proučavao viruse gripa s dr. Thomasom Francis Jr.
Virus dječije paralize je uspješno izoliran i kultiviran u Dječijoj bolnici Boston, a to je uradila grupa vođena Johnom Endersom. Izolacija virusa je prvi korak stvaranju vakcine. 1949. John Enders, Thomas Weller i Frederick Robbins otkrili su da se poliovirus može uzgajati u laboratorijskim kulturama živčanog tkiva i za to su dobili Nobelovu nagrade za fiziologiju ili medicinu 1954. Rad Endersa i njegovih kolega otvorio je put Salku, jer je pružio metodu uzgoja virusa bez ubrizgavanja virusa u žive majmune.
Iste godine, Harry Weaver, direktor istraživanja u Nacionalnoj fondaciji za dječiju paralizu kontaktira Salka i poziva ga da se pridruži istraživanju ovog virusa, nudeći mu potrebnu opremu, laboratorije i ljudstvo. 1951. se potvrđuje prethodni nalaz da postoje tri soja virusa dječije paralize i efektivna vakcina bi morala biti protiv sva tri soja.
Prethodno, Salk je radio na razvoju vakcine protiv gripe. Bio je ubijeđen da je za dječiju paralizu bolje primijeniti vakcinu zasnovanu na mrtvom virusu, principu korištenom kod razvoja vakcine protiv gripe, s obzirom da se radi o pogubnog bolesti. Međutim, razvoj ove vakcine ima neke nedostatke – za mrtvu -inaktivnu vakcinu je potrebno obezbijediti mnogo više virusa, s obzirom da se on više ne može replicirati u organizmu. Također, imunogeničnost atenuiranih vakcina, odnosno imuni odgovor koji pružaju znatno je veći nego kao kod inaktivnih vakcina. Upravo zato i dan-danas atenuiranu vakcinu dajemo onda kada postoji neposredna opasnost od virusa, ali kada nema cirkulacije divljeg soja, dovoljna je samo inaktivna.
Salk je razvio metodu za uzgoj velikih količina tri vrste poliovirusa na kulturama stanica majmunskih bubrega, što je vrlo interesantno jer ovaj virus napada živčani sistem i prva kultivacija virusa je bila na nervnom tkivu. Potom je ubio viruse formaldehidom. Kad se ovako ubijen virus, u obliku vakcine s dodatnim komponentama ubrizga u majmune, vakcina je štitila životinje od paralitičnog poliomijelitisa. 2. jula 1952. Salk je započeo testiranje svoje vakcine na ljudima, počevši od 43 djece. Izmjerio im je razinu antitijela prije vakcinacije, a zatim je utvrdio da je nivo antitijela porastao nakon vakcinacije.
Dvije sedmice nakon toga, Salk je testirao vakcinu i nad štićenicima jedne državne škole za slaboumne, kako su se tada zvale te škole. Ovo je potez koji se danas ne može i ne smije ponoviti, iz etičkih razloga, ali u Salkovo vrijeme, regulacije su bile drugačije. Danas se vakcine testiraju na zdravim dobrovoljcima. Ipak, često se dešava da protivnici vakcina i vakcinacije ističu upravo ovu činjenicu iz istorije razvoja vakcine protiv dječije paralize kao protuargument o neetičnosti ispitivanja vakcina.
No, manje je poznato kako je Salk dao vakcinu sebi, svojoj supruzi i svoja tri sina – i to u kuhinji, a iglu je sterilisao vrućom vodom.
1954. pokrenuto je masovno kontrolisano terensko ispitivanje, a sponzorisala ga je Nacionalna fondacija za dječiju paralizu. Sudjelovalo je gotovo dva miliona američke djece u dobi od šest do devet godina. U nekim dijelovima zemlje polovica ovih „polio pionira“ primila je vakcinu, dok je polovina primila placebo. U ostalim područjima zemlje pažljivo su promatrana djeca koja nisu primila vakcinu. 12. aprila 1955. godine, Thomas Francis, Salkov mentor i direktor suđenja, izvijestio je da je vakcina sigurna, snažna i 90% efikasna u zaštiti od paralitičnog poliomielitisa. To je bio dan kada je svijet dobio inaktivnu vakcinu protiv dječije paralize, preteču one vakcine koju danas većina djece primi kao zaštitu od ove obogaljujuće bolesti. Studije ovakvog obima, a pogotovo studije u kojima bi dio djece primio vakcinu, a dio ne, više se ne rade.
Vakcina se počela proizvoditi masovno i distriburirati, a svijet će za koju deceniju postati svijet s manje straha od ove bolesti i manje rizika za djecu. U ovoj priči svakako ne treba izostaviti ni važnost Sabinove atenuirane vakcine protiv dječije paralize, koja je i dalje primarna zaštita u polio-rizičnim regijama svijeta.
“Mladiću, dogodila vam se velika tragedija – izgubili ste anonimnost”, rekao je televizijska ličnost Ed Murrow Salku jedne prilike, nedugo nakon deklaracije da je vakcina pronađena. Kad ga je Murrow upitao: “Ko posjeduje ovaj patent?”, Salk mu je odgovorio: “Pa, ljudi, rekao bih. Nema patenta. Možete li patentirati sunce?” Da je patentirana, patent bi vrijedio oko 7 milijardi dolara. Prema procjeni Forbesa, 3-5 milijardi USD, te za specifično SAD 4.2-5.6 milijardi USD (ako bi patent uzimao 25-33%). Nakon ove velike pobjede, Salk, premda je prirodno bio čovjek koji nije volio publicitet, volio se skrivati, od te slave je učinio nešto značajno – iskoristio ju je za osnivanje velikog naučnog instituta, koji se danas zove Salk institut za biološka istraživanja u La Jolla. Iz ove naučne institucije dolazi ogroman broj vrhunskih naučnih radova.
Od osamdesetih godina do kraja života, Salk se posvetio istraživanjima koja su bila usmjerena na pronalazak vakcine protiv SIDA/AIDS. Preminuo je 23. juna 1995. u La Jolla-San Diego, Kalifornija.
