Robert Oppenheimer je možda jedna od najfascinatnijih osoba moderne nauke, ali istovremeno i jedna o kojima je najteže stvoriti sud bez upliva subjektivnog. Zbog njegove uloge u Manhattan projektu i laboratoriji Los Alamos, mišljenja i osjećanja prema ovom čovjeku su podijeljena. Čovjek čija sudbina nije bila laka, od nošenja krsta Trinity proba i atomskih bombi do problema koje je imao usljed makartizma i Druge crvene panike zaslužuje veliki kudos. Bio je Prometej atomskog doba i jednako kao Prometeju, imao je svog orla da mu kljuca jetru.
“I am become death, destroyer of worlds” (“Sada sam postao Smrt, uništitelj svijetova”); citat preuzet je iz trideset i drugog stiha jedanaestog poglavlja književnog djela Bhagavad Gite, izgovorio ga je Oppenheimer znajući da je istorija čovječanstva brutalno promijenjena.
“A few people laughed, a few people cried, most people were silent.”, rekao je prije ovog citata kao komentar nuklearne bombe:
Time su fizičari, kao Adam i Eva, stekli znanja, počinivši grijeh. Značenje citata iz Bhagavad Gite je dublje nego značenje smrti, ako želite ponešto saznati o tome, pročitajte ovdje. Osvajanje atomskog jezgra i upravljanje atomskom energijom, mogućnost kontrole reakcije fisije, dala nam je, osim razaranja, i mogućnost da tehnološki kao vrsta odemo dalje i brže nego ikad prije – napajanja sondi Voyager i mnogih drugih svemirskih letjelica su ovisna o nuklearnoj energiji, a dobili smo i način proizvodnje velike količine energije na Zemlji. Odluka da se bombe bace na dva nesretna japanska grada bila je politička odluka, ne odluka naučnika. O potrebi za bacanjem nuklearnih bombi na Japan koji je pred kapitulacijom bi se dalo raspravljati na nekom drugom mjestu. No, činjenica je da je vlada SAD formirala Manhattan projekat i uložila novac u to – bez te političke odluke teško da bismo osvojili nuklearnu fisiju. Rat kao povod za naučno-tehnološki napredak i bombe bačene da se svijetu pokaže kako se nuklearna energija drži “za uzde”, kao uostalom i samo finansiranje nauke, velike su teme, ali ne sada, ne ovdje. Ovo je tekst o Juliusu Robertu Oppenheimeru.
 |
| Robert Oppenheimer, ilustracija: Jelena Kalinić |
Oppenheimer je rođen 22. aprila 1904. u New Yorku. Oppenheimerova porodica su bili Aškenazi, a bili su članovi Društva etičke kulture, izdanka američkog reformskog židovstva koji je u to vrijeme osnovao i vodio dr. Felix Adler. Napredno društvo stavilo je naglasak na socijalnu pravdu, građansku odgovornost i sekularni humanizam. Doktor Adler također je osnovao Školu etičke kulture, u koju se Oppenheimer upisao u septembru 1911. Njegova ljubav prema nauci se pokazala vrlo rano: do 10. godine Oppenheimer je proučavao minerale, fiziku i hemiju. Njegova prepiska s Newyorškim mineraloškim klubom bila je toliko napredna da ga je Društvo pozvalo da održi predavanje – ne sluteći da je Robert dvanaestogodišnji dječak.
Diplomirao je kao najbolji učenik u svojoj srednjoj školi i smiješio mu se Harvard. No 1921,. godine dobija dizenteriju, što odgađa njegov upis na fakultet. 1922. upisuje i Harvard, gdje diplomira hemiju, kao svoju prvu ljubav, iz dječačkog doba kada se bavio mineralima. No, potom shvata da je fizika ono čime se zapravo želi baviti.
1925. godine Oppenheimer je započeo rad iz fizike u laboratoriji Cavendish u Cambridgeu u Engleskoj. J. J. Thomson, koji je 1906. godine dobio Nobelovu nagradu za fiziku za otkrivanje elektrona, pristao je mentorisati Oppenheimera. U Cavendishu je Oppenheimer shvatio da je njegov talent za teorijsku, a ne eksperimentalnu fiziku, i prihvatio je poziv Maxa Borna, direktora Instituta za teorijsku fiziku Univerzitetu u Göttingenu, da boravi u Njemačkoj.
Oppenheimer je imao sreću boraviti u Evropi u vrijeme kada su se za fiziku dešavale ključne stvari. U SAD se nije toliko radilo na polju fizike, pogotovo ne atomske fizike, teorijske i buduće kvantne fizike – sve su to bili daleki pojmovi s druge strane Atlantika. U Evropi su neki od najvažnijih fizičara razvijali revolucionarnu teoriju kvantne mehanike i to je bilo “zlatno doba” kvantne fizike. Oppenheimer je doktorirao 1927. pod Bornovim mentorstvom. Tada mu je bilo 23 godine. Jedan od ispitivača, James Franck, tom je priliko izjavio kako mu je drago da odbrana završila, jer je u jednom trenutku Oppenheimer počeo njega ispitivati.U Göttingenu Oppenheimer je publikovao nekoliko radova, a s Bornom je objavio rad u kojem razrađuju Born-Oppenheimerovu aproksimaciju. Potom se vraća u SAD – prihvatio je profesoru na Univerzitetu u Kaliforniji, Berkeley i na Kalifornijskom tehnološkom institutu – Caltech. U Berkeleyu je postao dobar prijatelj s Ernestom Lawrenceom, jednim od najboljih svjetskih eksperimentalnih fizičara i izumiteljem ciklotrona. Lawrence je svom drugom sinu dao ime po Robertu.
Bio je prijatelj i s hemičarem Linusom Paulingom, ali je to prijateljstvo završilo neslavno.
O Oppenheimeru se često samo misli kao o “tvorcu atomske bombe” i zaboravljaju se njegova druga dostignuća: dao je veliki doprinos teorijskoj astronomiji, teoriji kvantnog polja, teoriji kosmičkog zračenja i spektroskopiji. Izračunao je fotoelektrični efekat za hidrogen. Sa jednim od svojih studenata kasnije, Hartlandom Snyderom, piše rad u kojem previđa postojanje onoga što danas znamo kao crne rupe. 1930. piše rad u kojem predviđa postojanje pozitrona. Bavi se i neutronskim zvijezdama i sa još dvojicom kolega uspostavlja analog Chandrasehkarovom limitu – Tolman-Oppenheimer-Volkoffov limit za gornju granicu hladnih nerotirajućih neutronskih zvijezda.
Bio je zanimljiv predavač, posvećen svojim studentima, doktorantima i postdoktorantima. Ali nije imao strpljenje da piše duge naučne radove i da piše često. Gell-Mann ga opisuje kao nekoga ko je imao kratke, briljantne epizode te da nije bio neko ko dugo voli da radi na nečemu. Louis Alvarez, koji je također bio uključen u Manhattan projekat, smatrao je da, da je Oppenheimer poživio još koju godinu, dobio bi Nobelovu nagradu za svoj rad na gravitacionom kolapsu, formiranju neutronskih zvijezda i crnih rupa.
Oppenheimer se politički aktivirao 1930-ih i složio se s Albertom Einsteinom i Leom Szilardom da bi nacisti mogli razviti nuklearno oružje. Nakon invazije nacističke Njemačke na Poljsku 1939. godine, Oppenheimer je odabran za administraciju laboratorija za provođenje projekta Manhattan, eksperimenta američke vojske usmjerenog na iskorištavanje atomske energije u vojne svrhe. Vodio je naučni dio projekta Manhattan u Los Alamosu u Novom Meksiku, počevši od 1942.
 |
| Oppenheimerov bedž iz Los Alamosa |
U projekat su se uključili mnogi naučnici koji su pobjegli od fašističkih i nacističkih režima u Evropi, a njihova misija bila je istražiti proces cijepanja atomskih jezgri koji uključuje uran-235, s kojim su se nadali da će napraviti nuklearnu bombu prije nego što ju je Adolf Hitler mogao razviti. Američka vlada projektu je u početku dodijelila 6000 $, ali do trenutka kada je posao kulminirao 1945. godine, budžet projekta je narastao na dvije milijarde dolara. Te je godine urađeno prvo ispitivanje bombe – čuveni Trinity test, a u sljedećih mjesec dana bačene su dvije bombe: jedna na Nagasaki u Japanu, druga na Hirošimu.
Nakon što je vidio razaranje koje su bombe izazvale, Oppenheimer se založio protiv daljnjeg razvoja te je iste godine dao ostavku na svoje radno mjesto.
Nakon Drugog svjetskog rata, postao je direktor Instituta za napredne studije u Princetonu. Podržavao je socijalne reforme, a dosta novca je dao organizacijama koje će u vrijeme makartizma biti označene kao ljevičarske i komunističke. Podržavao je antifašistički pokret, Špansku revoluciju. Nikada se otvoreno nije priključio komunistima, ali zbog toga što je bio simpatizer lijevih struja, imaće dosta problema za vrijeme Druge crvene panike u SAD, baš kao Charlie Chaplin ili Richard Feynman. Problem je predstavljalo i njegovo lobiranje protiv hidrogenske bombe i za kontrolu naoružanja.
Oppenheimer je postao predsjednik Generalnog savjetodavnog odbora Povjerenstva za atomsku energiju, koji se u oktobru 1949. usprotivio razvoju hidrogenske bombe. Ovo je dovelo do optužbi da je Oppenheimer pristaša komunista.
Njegova je sigurnosna dozvola Komisije za atomsku energiju SAD opozvana 1954. na ročištu tokom perioda Druge crvene panike. Njegovo odobrenje je opozvano samo 32 sata prije nego što je trebalo isteći. Oppenheimer je stvorio političke neprijatelje argumentirajući protiv razvoja hidrogenske bombe, a opoziv odobrenja oduzeo mu je političku moć. Naučna zajednica bila je ogorčena zbog ovakvog tretmana Oppenheimera.
Godine 1963. predsjednik John F. Kennedy najavio je da će Oppenheimer dobiti Nagradu Enrico Fermi. Nakon Kennedyjeva ubistva, predsjednik Lyndon B. Johnson dodijelio mu je nagradu u decembru te godine, što je ujedno bio i znak poltičke rehabilitacije velikog naučnika.
Robert Oppenheimer je preminuo 18. februara 1967. u 62. godini.
Gotovo 70 godina nakon što mu je Komisija za atomsku energiju (AEC) ukinula sigurnosnu dozvolu zbog sumnje da je sovjetski špijun, fizičar Projekta Manhattan J. Robert Oppenheimer konačno je dobio neki oblik pravde, premda mu ne može lično svjedočiti jer je preminuo 1967.
Američka ministrica energetike Jennifer M. Granholm objavila je u decembru 2022. izjavu u kojoj se poništava kontroverzna odluku koja je ozbiljno ukaljala reputaciju pokojnog fizičara, proglašavajući je rezultatom “pogrešnog procesa” koji je kršio propise AEC-a.
