Pripadnici LGBTIQ zajednice i dalje su diskriminirani u STEM i često izbjegavaju ovo područje za svoju karijeru. Ipak, mnogi sjajni naučnici, inženjeri i matematičari su pripadali ovoj zajednici – neki javno, a neki su morali kriti to što su.
Autor: Emina Bošnjak, Sarajevski otvoreni centar
Nakon skoro 2 decenije u bosanskohercegovačkom LGBTIQ pokretu, jedna od mojih prvih asocijacija na trans i cisrodne identitete i dalje je geometrijska izomerija u hemiji, koja može poslužiti kao izvrsna analogija za normaliziranje trans identiteta. Naime, cisrodni identitet, u kojem se dodijeljeni spol i vlastiti doživljaj roda poklapaju, nije automatski niti ispravan i normalan. Kako u hemiji cis i trans izomeri opisuju varijaciju orijentacije funkcionalnih grupa unutar istih jedinjenja, tako i cis i trans identiteti opisuju varijacije vlastitog doživljaja spola i roda, bilo da potvrđuju ili prevazilaze spol i rod koji im je dodijeljen nakon rođenja.
Zajedno sa osobama čije su ugnjetavanje rasne teorije opravdavale stoljećima, tokom kojih su žene bile proglašavane nesposobnim da učestvuju u javnom životu zbog lutajuće maternice ili pak spaljivane na lomači ako su bile sposobne, osobe drugačijih seksualnih orijentacija i rodnih identiteta su još jedna od društvenih grupa čiji je položaj umnogome ovisio o formalnim stavovima različitih nauka i naučnih disciplina: od antropologije, preko medicine i različitih grana psihologije: kliničke, razvojne, pa sve do biologije i neuropsihijatrije. Ništa začuđujuće znajući da su duboko do 20. stoljeća eurocentričnu nauku ustanovljivali i kovali oni koji danas nazivamo heteroseksualnim bijelim muškarcima, po principu kadija te tuži, kadija ti sudi.
Dobar dio LGBTIQ historije je priča o dijalektičkoj naučnoj i kulturološkoj borbi na liniji razumijevanja spola, roda i seksualne orijentacije kao kontinuuma i spektra kategorija koje odgovaraju ljudskom iskustvu u prostoru identifikacije, ponašanja i slobode, nasuprot reduktivnim, omeđenim, binarnim kategorijama čije je utemeljenje omogućilo nepravedno treniranje odnosa moći koje je favoriziralo i opravdavalo patrijarhalne obrasce. No, koliko god su različite naučne grane limitirale i škodile, ozbiljno dovodile u pitanje i ugrožavale živote, mentalno zdravlje, životne mogućnosti i status lezbejki, gej, biseksualnih, interspolnih i queer osoba, istovremeno su bile prostor u kom su se kristalizirali novi pogledi na ljudsku seksualnost koji su, malo po malo, prihvatali, a onda zatim i objašnjavali njenu kompleksnost.
Tako je djelovanje niza seksologa tokom druge polovine 19. i prvih par decenija 20. stoljeća kao što su Karoly Maria Benkert, Magnus Hirschfeld i Karl Heinrich Ulrichs, praćeno aktivizmom pravnika u Njemačkoj, uvelo novo razumijevanje homoseksualnosti, biseksualnosti, transrodnosti i interspolnosti u okviru novih naučnih disciplina (kao što je i sama seksologija) i pokušaj naučnog razumijevanja seksualnosti i roda koje odudaraju od dotadašnjih shvatanja, primarno oblikovanih religijom i tradicijom. Prevladavajući koncept u kojem se tada razumijeva homoseksualnost jeste da je ona urođena, i stoga ne bi trebala biti kriminalizovana, kao i da je homoseksualnost treći spol koji kombinuje karakteristike muškosti i ženskosti. No, ovakva razmišljanja i naučni napori bivaju dokinuti dolaskom nacionalsocijalista na vlast u Njemačkoj, i završavaju neslavno poput same Vajmarske republike, da bi tek par decenija nakon kraja Drugog svjetskog rata bili reaktuelizirani.
Primarno su ušli u sferu interesa sljedbenica feminističke filozofije nauke, koje su počele propitivati kako naučno istraživanje i naučno znanje mogu u svojoj srži i temeljima biti obojeni i kompromitirani društvenim i profesionalnim okvirom unutar kojeg se takva istraživanja i znanje uspostavljaju i žive, otkrivajući da su mnoge naučne istine itekako uslovljene i iskrivljene rodnim predrasudama. Poststrukturalističke teorije i analize su otpakovale i razotkrile nepravednost naoko univerzalnih kategorija koje su trebale obuhvatiti kompleksnost seksualnosti i roda, i našle svoje fanove među pokretima za slobodu LGBTIQ osoba u Zapadnoj Evropi i Americi. Pristupi i postulati ovih pokreta su naknadno preuzeti kako se pokret širio Evropom i Sjevernom Amerikom, i stigao na prostor Jugoslavije, tačnije Slovenije već ranih 80-tih. Međutim, ono što često ostane previđeno – jer često je i sam lokalni (jugoslavenski, zapadno balkanski) LGBTIQ pokret slab na glorificiranje svoje kulture i umjetnosti nauštrb napora u drugim oblastima; razumljivo jer je ono što bi se moglo nazvati queer kulturom često bila jedinstvena tačka snage, preživljavanja i dostojanstva – jeste da su postojale inicijative jugoslavenskih ljekarskih komora i pravnika (doduše, opet lokalizovano na Sloveniju i Hrvatsku) za uklanjanje homoseksualnosti sa liste mentalnih poremećaja i njene dekriminalizacije tokom 1973-1974. godine, paralelno s onim američkim koji se danas navodi kao ključno postignuće u historiji pokreta za prava LGBTIQ osoba.
Iako je nauka pokazala da može evoluirati u svojim pristupima pod budnim okom feminističkog, LGBTIQ kao i drugih društvenih pokreta, racionalnost, objektivnost i naučni metod su za mnoge osobe čiji su spol, rod i seksualna orijentacija bili drugačiji od reduktivno institucionaliziranih i normiranih gledišta biologije i psihologije tako postali sinonimi za poluge opresije prema LGBTIQ osobama. Sprega između biologije, psihologije, medicine s jedne strane i prava s druge te institucionaliziranje i kažnjavanje transrodnosti i neheteroseksualnosti kroz pravo, zakone, zatvore i mentalne institucije bili su snažan mehanizam kojima se predugo kažnjavala drugost i drugačijost u sferi seksualnosti, želje i identiteta vezanih za seksualnost i rod. Ako postoji nekakvo queer međugeneracijsko prenošenje traume, a zasigurno postoji kroz queer kulturu, ta sprega je ostala upisana do dan danas u naše pamćenje i istovremeno je utkana u podozrivost cijele jedne zajednice ljudi prema nauci.
Ovo je potencijalno veliki izazov u vremenu u kojem još jedino možemo računati da će naučnici/ce dati rješenja koja život na ovoj planeti čine mogućim; oni/e nas upozoravaju na klimatsku krizu, na neizbježnost pandemija, ali i daju odgovore i rješenja za nastavak života i njegov bolji kvalitet. Stoga za LGBTIQ osobe može biti nešto izazovnije, ali i istovremeno nužno, zamisliti i prihvatiti kako danas biologija i psihologija pristupaju spolu i rodu kao spektru i prostoru samoidentifikacije, i kako daju odgovore da, zapravo, nema jednostavnih odgovora na pitanja ljudske seksualnosti i roda. Sociologija i psihologija nas danas podsjećaju da odgovori na pitanja da li su homoseksualnost i transrodnost rezultat djelovanja genetike ili sredine nisu ključna u razumijevanju seksualnosti, a da pogotovo ne trebaju niti smiju biti zloupotrebljavani u stereotipnim javnim, političkim i sličnim narativima kroz stereotipizaciju, diskriminaciju i nasilje. Ukoliko detaljnije pogledamo, nikad zapravo nije ni postojao naučni konsenzus da postoje samo 2 spola, da se oni mogu jasno i objektivno razlikovati, i da ne postoji preklapanje između ove dvije kategorije. Ni genitalije, ni krv, ni hromozomi, ni dužina kose, niti hormoni ne sačinjavaju univerzalni ili objektivni test spola, a kamoli roda, niti nam mogu dati odgovore zašto je neko homoseksualan/na, biseksualan/na ili heteroseksualan/na.
Kao nekome ko pripada LGBTIQ zajednici, ponekad je još teže zamisliti kako LGBTIQ osobe ulaze u naučni svijet kao naučnici/ce, i kako prolaze kroz njega, pogotovo u sferama prirodnih nauka i STEM-a. Ukoliko se osvrnemo, historija nam ponovo nudi priče o kažnjavanju, traumi i tragičnim sudbinama. Jedna od najpoznatijih je ona o Alanu Turingu, vrhunskom matematičaru, koji je bio zainteresiran za niz drugih disciplina kao što su teoretska informatika i kriptografija, čiji doprinos je toliko snažan da je navođen kao jedan do ključnih informatičara čak i u bosanskohercegovačkim osnovnoškolskim udžbenicima. Alan je, pod pritiskom proganjanja zbog istospolne veze, izvršio samoubistvo cijanidom. Tek 24. decembra 2013. godine, engleska kraljica je posthumno dala pomilovanje za Turinga.
No, postoje i sretnije priče poput one o životu biseksualne psihologinje (i zanimljivo pravnice) Elizabeth Holloway Marston, koja je sa suprugom naučnikom (i autorom Wonder Women stripova) razvila sistem mjerenja sistolnog krvnog pritiska koji su koristili u prototipu poligrafskog aparata i, barem prema fikcionaliziranoj priči predstavljenoj u filmu Marston i čudesne žene, bila u sretnoj i funkcionalnoj poligamnoj vezi. Jedan od najznačajnijnih ekonomista 20. stoljeća, John Maynard Keynes, kreator New Deal-a, koga je formalno obrazovanje oblikovalo u izvrsnog matematičara, a njegove ideje potpuno promijenile polje makroekonomije i ekonomskih politika, bio je biseksualan, i do svog braka je skoro isključivo imao romantične i seksualne veze s drugim muškarcima. Sally Ride, prva lezbejka u svemiru, uprkos seksizmu kojeg je preživljavala u svojoj karijeri, uspjela je ubijediti kolege da bi valjalo riješiti i pitanje njene menstruacije, a ne samo svemirskog make-up kita za nju. Zahvaljujući radu transrodnog muškarca Ben Barresa, razvijen je eksperimentalni lijek koji je bio jedna od prvih supstanci u terapiiji stanja poput Huntingtonove i Alzheimerove bolesti te Guillain-Barre sindroma. Njihovi uspjesi su skoro isključivo rezultat njihove borbe protiv seksizma, hetero i cis normativnosti, a sreća izvojevana u vlastitim mikrosvjetovima.
Ovo su sami neki od LGBTIQ naučnika/ca; mnogi/e su svojim istraživanjima i radom ovaj svijet napravili znatno boljim. Ako krenete u vlastito istraživanje, primjetit ćete da među dostupnim informacijama, npr. na Wikipediji, o naučnicima/cama unutar LGBTIQ zajednice na globalnom planu daleko prednjače gej muškarci, i po broju članaka, ali i dostupnom sadržaju. Nama bi svakako bilo zanimljivo razmaknuti zastore obavezne i automatske heteroseksualnosti i cisrodnosti domaćih naučnika/ca. Do tad će potpuna priča o nekima od njih ostati u tami historije. Naravno, njihova seksualnost nije najbitnija stvar o njima, ali istovremeno nije nešto što se treba kriti, zatomljavati ili čega se treba sramiti.
Doduše, ako gledamo nešto aktuelniju zbilju, zbog teško uništive predrasude da LGBTIQ osobe traže profesionalno utočište u umjetnosti i kulturi, mnoge gej, biseksualne, a pogotovo lezbejke i trans osobe zaziru od polja STEM-a. Polje koje obuhvata nauku i naučni rad, a u kojem i dan danas većinu čine cis muškarci koji svojim odlukama, vrijednostima, a ponekad i samom prostom većinom umnogome oblikuju radnu i organizacionu kulturu u ovim oblastima, i dalje udaljavaju i isključujuju LGBTIQ osobe na ovakvim radnim mjestima. Međutim, STEM i generalno nauka jesu prostori u kojima, pored više cis žena, svi/e zajedno zaslužujemo i da vidimo više trans, biseksualnih i gej osoba, a sa njihovim djelovanjem, i bolji svijet i prilike za sve nas.
Ostali eseji iz serije “Nauka, politika i demokratija”:
Nauka nije apolitična
Da li je nauka demokratična?
Građanska nauka
Naučna i zdravstvena pismenost
Politizacija nauke
Nauka između konzervativnih i liberalnih, lijevih i desnih opcija političkog spektra
Ovaj tekst je nastao u sklopu projekta “Političnost nauke, naučnost demokratije”, koji provodi UG “Nauka i svijet”. Podržano grantom Fonda Otvoreno društvo BiH i European Endowment for Democracy.
